فرش ماشینی 700 شانه کاشان

فرش ايراني دنياي پر رمز و رازي دارد. نقش هاي زيبا و دلرباي اين دردانه هاي هنر، هر كدام دنيايي هستند از مفهوم و طراوت و خلاقيت. در اين مقاله قصد داريم به اين دنياي زيبا با نگاهي عميق تر بنگريم و با وسواس به كنكاش در انواع طرح هاي فرش ايراني بپردازيم. با ما در اين مقاله همراه باشيد.

فرش هاي ايراني و طبقه بندي آن ها

نقوش فرش ايران و نگاره هاي تزييني آن و از همه مهمتر مفاهيم بنيادي و شايد هم راز آميز آنها ، از جمله مباحث تخصصي فرش ايران مي باشد كه در طي چند دهه ي اخير بسيار مورد توجه قرار گرفته است .

از بركت بسياري از اين مطالعات در برخي موارد رمز پردازي و نماد گرايي نقوش فرش ايران نيز آشكار گشته و نتايج حاصله افزون بر ساير دلايل، بر ارزشهاي هنري فرش ايراني افزوده است ، قبل از پرداختن به مباحث جديدي كه در طي سالهاي اخير براي طبقه بندي فرشهاي ايران مورد توجه قرار گرفته و همچنين مروري بر نظريات كارشناسان غربي در مورد نقشه هاي فرش ايران ، به معرفي يك طبقه بندي قديمي از طرحهاي فرش ايران مي پردازيم كه بيش از دو دهه از عمر آن مي گذرد و مي توان گفت امروزه مورد توجه و استفاده اغلب طراحان و توليد كنندگان فرش قرار گرفته و در مدارس و دانشگاهها نيز به عنوان طبقه بندي اصلي طرحهاي فرش ايران معرفي مي گردد .

در خصوص طبقه بندي صحيح و اصولي طرح هاي فرش ايران و همچنين مباني بنيادي آن تا چند سال اخير كار چنداني صورت نگرفته بود ، اما به تدريج مطالعات انجام شده به ويژه توسط كارشناسان و محققين ايراني كه متاسفانه هنوز از طرفداران زيادي برخوردار نيست، مي رود تا دنياي جديدي را از طبقه بندي علمي – هنري – طرح هاي فرش ايران را ارائه دهد .

در اين طبقه بندي بدون توجه به دلايل شكل گيري و پيدايش طرحها و نقش ها و حتي ريز نقش هاي مورد استفاده در فرش ، فقط با توجه به نوع آرايه ها و تزيينات طرح و همچنين اشكال تقليدي به كار رفته و حتي با توجه به نوع تقسيم بندي متن فرش و جاي گيري اشكال و تصاوير در آنها به دسته بندي طرح هاي فرش ايران پرداخته اند و سپس با قياس كليه ي طرح هاي ساير فرش ها و توجه به وجوه مشترك طرح در هر فرش با طبقه بندي مذكور ، به اصطلاح تمامي طرح هاي فرش ايران را در اين فهرست گنجانيده اند. در اينجا با اين طبقه بندي آشنا مي شويم .

بر اساس اين طبقه بندي طرح هاي فرش ايران به 19 دسته اصلي طبقه بندي و هر يك نيز به چند شاخه ي كوچكتر تقسيم مي گردند كه عبارتند از:

دسته 1: طرح هاي افشان

در فرش طرح افشان كليه ي بند ها و نگاره هاي فرش پيوستگي و ارتباط كاملي دارند به نحوي كه به نظر مي رسد نقاش از هنگام شروع طرح تا پايان آن قلم از كاغذ بر نداشته و يك ارتباط مداوم بين قسمتهاي مختلف نقش بوجود آورده ، به عبارت ساده تر همان گونه كه از نام نقوش اين گروه پيداست ، تمامي گل و برگ ها و بند هاي موجود در طرح ، در متن فرش پراكنده و افشان شده اند . طرحهاي افشان اصولاً به گونه اي طراحي مي شوند كه هيچ يك از گل و برگها قرينه نداشته و اصول قرينه نگاري در آن وجود ندارد . انواع مختلف طرح هاي افشان عبارتند از : افشان دسته گلي ، افشان حيوان دار ، افشان ختايي و ...

دسته 2: طرح هاي اسليمي

قالب اصلي اين طرح بر مبناي گردش هاي منظم و بغايت سنجيده ي بند هاي اسليمي است . از آنجايي كه اسليمي خود داراي انواعي است لذا با توجه به نوع و شكل آن نيز مي توان طرح هاي اسليمي را طبقه بندي نمود . معروفترين طرح آن ، اسليمي جهان اژدر است . در اين نوع اسليمي به دو شاخه تقسيم شده و حالتي شبيه به فكين اژد ها را به وجود مي آورد . انواع مختلف طرح هاي اسليمي عبارتند ار : اسليمي بندي ، اسليمي افشان ، اسليمي لچك و ترنج

 
دسته 3: طرح هاي شاه عباسي

اساس كليه طرح هاي شاه عباسي بر مبناي كاربرد گل معروف شاه عباسي در اين طرح است . در اين طرحها گل هاي شاه عباسي به همراه بندهاي ختايي و گاه تلفيق آنها با اسليمي ها ، انواع مختلفي از نقوش فرش را ارائه مي دهند . انواع طرح هاي اين گروه عبارتند از : لچك و ترنج شاه عباسي ، افشان شاه عباسي ، شاه عباسي درختي ، شاه عباسي شيخ صفي ، شاه عباسي جانوري و ...

دسته 4: طرح هاي آثار باستاني و ابنيه اسلامي

كليه ي طرح هايي كه ملهم از نقوش و اشكال تزييني بناها ، عمارات و كاشي كاري هاي آنها مي باشند در اين گروه جاي دارند . البته طراحان فرش در برخي از طرح هاي اصلي نقوش اين بناها حسب سليقه ي خود تغييراتي را وارد نموده اند اما ساختار و تشابه اصلي طرح فرش با طرح اصلي بنا كاملا حفظ گرديده است .
معروفترين طرح هاي اين گروه عبارتند از :
گنبد مسجد شيخ لطف الله ، سردر امامزاده محروق ، گنبد مسجد امام ، تخت جمشيد ،‌ طاق بستان مسجد جامع اصفهان و ...

 
دسته 5: طرح هاي بته اي (بته جقه)

كليه طرح هاي اين گروه بر مبناي كاربرد بته جقه است و به انواع و اقسام مختلف به تزيين متن و حاشيه فرش با بته جقه ها مي پردازد . انواع مختلف طرح هاي بته جقه اي كه هر يك به گونه اي شيوه يافته اند عبارتند از : بته ميري ، بته خرقه اي ، بته قلمكار، بته كردستاني و ...

دسته 6: طرح هاي اقتباسي

گفته مي شود اغلب طرح هاي اين گروه شباهت زيادي با طرح هاي فرش مناطق مرزي ايران و كشورهاي همسايه و حتي ساير كشورها دارد و به همين دليل آنها اقتباسي مي نامند مانند طرح هاي معروف به قفقازي و گوبلني

دسته 7: طرح هاي واگيره اي (بندي)

طرح اصلي آن به گونه اي است كه سراسر فرش هم از جهت طول و هم از جهت عرض به قطعات منظم تقسيم شده و هر قسمت توسط خطوط و يا بند هايي به قسمت همجوار مي پيوندد و به اين ترتيب از به هم پيوستن اين قسمت ها و بند هاي آنها كل طرح بوجود مي آيد . طرح هاي اصلي اين گروه عبارتند از : بندي اسليمي ، بندي خشتي ، بندي ترنجدار ، بندي شير و شكري ، بندي شاخه گوزني ، بندي دسته گلي ، بندي مينا خاني و...

دسته 8: طرح هاي درختي

در طرح هاي اين گروه درخت و درخچه هاي كوچك و بزرگ به ويژه به صورت انفرادي تركيب اصلي را تشكيل داده اند و با اجزاي ديگري تركيب شده اند. معروفترين طرح هاي اين گروه عبارتند از : درختي سبزيكار ، و درحتي حيواندار.

دسته 9: طرح هاي شكار گاهي

بنياد اصلي اين گروه از طرحها نمايش صحنه هاي شكار و شكار گاه است . به نحوي كه در قسمتهاي مختلف طرح يك سوار كار با وسيله اي همانند تير و كمان يا نيزه مشغول شكار آهو و يا ساير جانوران است .

دسته 10: طرح هاي تركمن

طرح هاي تركمن همگي در گروه نقوش هندسي قرار دارند و به صورت ذهني بافته شده اند . معروفترين طرح هاي تركمن در ايران كه در اين گروه نام برده مي شوند ،عبارتند از : غزال گز، قاشقي، آخال و ...

دسته 11: طرح هاي ماهي در هم

طرح ماهي در هم از قديمي ترين و رايج ترين طرح هاي فرش ايران است . اين طرح اغلب به صورت يك واگيره مي باشد و بافنده همان واگيره را در طول و عرض فرش تكرار مي كند . در اين طرح يا واگيره يك حوض به صورت لوزي با چهار برگ – ماهي در اطراف آن مشاهده مي شود .

طرح ماهي در هم در نقاط مختلف ايران به نامهاي مختلفي مشهور است . مهمترين انواع آن عبارتند از :
ماهي فراهان ، ماهي زنبوري ، ماهي كردستان و ريز ماهي

 
دسته 12: طرح هاي گل فرنگ

كليه طرح هاي اين گروه بر مبناي گلهاي طبيعي بويژه گل رز با رنگهاي بسيار روشن نظير زرد ، آبي و سرخ مي باشد . انواع طرحهاي گل فرنگ عبارتند از: گل فرنگ بيجار ، گل فرنگ دسته گلي گل فرنگ گل و بلبل ، لچك و ترنج گل فرنگ ، افشان گل فرنگ و ...

دسته 13: طرح هاي قابي (خشتي)

متن فرش در اين طرح ها به قسمتها يا قابهاي مختلفي تقسيم گشته كه به طور منظم در كنار هم قرار دارند و در داخل هر قاب با گل و برگ هاي مختلفي تزيين شده است . معروفترين طرحهاي قابي عبارتند از: قابي بختيار و قاب قراني

دسته 14: طرح هاي گلداني

ويژگي اصلي اين طرح وجود يك يا چند گلدان در اندازه هاي مختلف است كه تمام متن فرش را مي پوشاند . اما اغلب طرحهاي گلداني داراي گلداني بزرگ در يك طرف فرش هستند كه شاخه هاي گل هاي آن تمام متن فرش را مي پوشاند . معروفترين طرحهاي گلداني عبارتند از :
گلداني هزار گل ، گلداني محرابي ، گلداني ظل السطاني

دسته 15: طرح هاي محرابي

طرح اصلي در اين گروه بر مبناي محراب است . همان مكاني كه در مساجد ، مكان نمازگذاران امام جماعت است . در اين طرحها معمولا محراب را با تزييناتي از قبيل قنديل ، گلدان ، و حتي درخچه هاي كوچك مي پوشانند و گاه دو طرف محراب را با ستونهاي بزرگي كه سقف محراب بر روي آن قرار دارد نشان مي دهند انواع طرحهاي اين گروه عبارتند از : محرابي قنديلي ، محرابي گلداني ، محرابي درختي

دسته 16: طرح هاي ايلي و عشايري

اين طرح ها عموما توسط عشاير ايران بافته مي شوند و اغلب نگاره ها و تزيينات طرح ملهم از ذهن قاليبافان است . در اين طرح ها قرينه بودن چندان معنا ندارد و ختي همين ويژگي و سادگي نقوش از عوامل اصلي زيبايي طرح هاي اين گروه است . طرح هاي فرش عشاير قشقايي ، شاهسون ، بلوچ و ... در اين گروه جاي مي گيرند .

دسته 17: طرح هاي محرمات

در اين طرح كل متن فرش از جهت طولي به چند رديف موازي تقسيم ميگردد و درون اين رديفها با نگاره هايي همچون بته جقه ، انواع اسليمي و يا ختايي و گل و برگهاي ديگر تزيين مي گردد . به عبارت ديگر متن فرش به صورت راه راه مي باشد ، محرمات بته جقه اي معروفترين طرح اين گروه است.

 
دسته 18: طرح هاي هندسي

همان گونه كه از نام طرح هاي اين گروه پيداست ، كليه نقوش اين گروه به صورت هندسي و با استفاده از خطوط زاويه دار به وجود مي آيند . مهمترين انواع طرحهاي هندسي عبارتند از :
هندسي كف ساده ، هندسي جوشقان ، هندسي خاتم شيراز ، هندسي لچك و ترنج و هندسي قابي

دسته 19: طرح هاي تلفيقي

طرح هاي اين گروه به مرور زمان و با ادغام شدن طرح هاي مختلف بوجود آمده است و دهها و بلكه صدها نوع از آن را مي توان در ميان مناطق مختلف ايران مشاهده كرد . برخي از طرح هاي تلفيقي به جهت تلفيق زيبا و صحيح نقوش مختلف از جذابيت بالايي برخوردارند . اما برخي از آنها ناشي از تلفيق نابهنجار چند طرح مي باشند . گونه هاي مختلفي از طرحهاي تلفيقي را مي توان نام برد مانند لچك و ترنج تلفيقي ، تلفيقي دسته گلي ،تلفيقي گل فرنگ ، تلفيقي هندسي و ... 

دسته بندي هاي ديگر از طرح هاي فرش ايران

آنچه كه شرح آن رفت در واقع يك طبقه بندي ساده و قديمي از طرحهاي فرش ايران بود كه هم اكنون نيز مورد استفاده بسياري از طراحان و حتي كارشناسان فرش قرار مي گيرد . عده اي تغييرات خاصي در اين طبقه بندي به وجود آورده اند و تعداد اين گروه را به 20 الي 25 گروه گسترش داده اند .

عده اي ديگر شيوه ي به اصطلاح علمي تري را در پيش گفته اند و گروههاي اصلي را به دو يا سه طرح اصلي تقسيم نموده اند .

يك گروه را را طرحهاي الهام يافته از طبيعت دانسته اند و گروه دوم را طرحهايي مي دانند كه علت اصلي بوجود آمدن آنها خلاقيت هنري بوده ، به اصطلاح عامل خلق آنها بشر بوده است مانند طرحهاي مشهور به ابنيه تاريخي ، طرحهاي ذهني عشايري ، طرحهايي كه به نام شهر ها شهرت يافته اند و طرحهاي تلفيقي ، سپس كليه طرحهايي را كه قبلا نام برده شد در ذيل هر يك از اين دو گروه قرار مي دهند .

اما صرف نظر از نحوه ي تقسيم بندي ، اغلب اينان تحت تاثير همان گروهاي اصلي نام برده شده قرار داشته و هر يك به شيوه ي ديگري سعي داشته اند همان طبقه بندي قديمي را به شكل جديدي ارائه نمايند و به همين دليل است كه در نام گذاري طرحهاي اصلي و گروهاي فرعي هر يك ، تفاوت خاصي مشاهده نمي شود .

منبع: https://www.beytoote.com/art/farsh/iranian-carpets1-classify.html

در مطلب پيش رو به تاريخچه فرش در جهان و ايران مي پردازيم. اين كه اين هنر زيبا در چه كشورهايي مورد استقبال قرار گرفته است و در كشور عزيزمان ايران، چگونه مراحل رشد و توسعه و بالندگي خود را طي كرده است. فرش ايران در دوره هاي مختلف تاريخي دستخوش تحولاتي شده است و اتفاقاتي را از سر گذرانده است. با ما همراه باشيد تا كمي از داستان فرش را از نظر بگذرانيد.

تاريخچه فرش

به دست بافتهٔ پُرزدار و گره‌دار قالي گويند. همهٔ پژوهشگران بدون چون و چرا بر اين نكته اعتراف دارند كه قالي و قالي‌بافي از آسيا شروع شده‌است. پژوهشگران بر اين عقيده‌اند كه تركستان، ايران و قفقاز مي‌بايد مهد اوليهٔ اين هنر بوده باشند. از عباراتي كه در انجيل و ادبيات كلاسيك آمده به اين نتيجه رسيده‌اند كه هنر شرقي قالي‌بافي مدت‌ها قبل از ميلاد مسيح شناخته شده و وجود داشته‌است.

 
هومر حماسه‌سراي معروف سدهٔ هفتم پيش از ميلاد يونان صحبت از «كاناپه‌اي كه با يك قالي ارغواني مفروش شده بود» مي‌كند. يا گزنفون مورخ، فيلسوف و سردار آتني كه در سال ۴۰۱ پيش از ميلاد به جنگ با ايرانيان باستان پرداخته، گزارش كرده‌است كه ايرانيان عادت دارند روي قالي‌هاي نرم استراحت كنند. با نگاهي به نقشهٔ جغرافيا امروزه منطقهٔ وسيعي شامل كشورهاي آسياي صغير، تركيه، قفقاز، ايران، تركمنستان، پاكستان، افغانستان، هند، تبت، چين، مصر، اسپانيا و حتي كشورهاي شبه‌جزيرهٔ بالكان مانند روماني را مي‌يابيم كه هنر و صنعت قالي‌بافي در آن‌ها وجود دارد؛ ولي آنطور كه پژوهشگران گفته‌اند، ايرانيان نخستين قومي بوده‌اند كه به قالي‌بافي پرداختند و در اين زمينه سرآمد جهانيان شدند. چنان‌كه آخرين پژوهش‌هاي باستانشناسي هم دال بر اين موضوع هستند. منظور اشاره به قديمي‌ترين قاليِ پُرزدارِ شناخته‌شدهٔ موجود در جهان يعني قاليچهٔ پازيريك است كه در سال ۱۹۴۹ ميلادي برابر با ۱۳۲۷ هجري شمسي توسط گروهي از باستان‌شناسان روسي به سرپرستي پروفسور رودنكو در حفاري‌هايي در منطقهٔ آلتاي سيبري جنوبي در درهٔ پازيريك كشف شد.

تاريخچهٔ بافت قالي (يا فرش) تا آنجا كه دانسته شده‌است، به هزارهٔ پنجم و ششمِ پيش از ميلاد در آسياي مركزي برمي‌گردد. قالي ايراني پازيريك، قديمي‌ترين قاليِ دستبافِ يافته‌شدهٔ جهان است كه در سيبري كشف شده و بافت ايران در دوران هخامنشيان است. قالي‌بافي در سدهٔ ۱۰ ميلادي به وسيلهٔ مورها به اسپانيا شناسانده شد. جنگ‌هاي صليبي باعث شد تا قالي‌هاي تركي به اروپا برده شوند كه در آنجا بيشتر از ديوارها آويزان مي‌شد يا بر روي ميزها قرار مي‌گرفت؛ بنابراين، از آغاز آشناييِ اروپاييان با قالي، آن‌ها به آن به ديدهٔ يك اثر هنري و نه يك زيراَنداز مي‌نگريستند. پس از گسترش تجارت در سدهٔ ۱۷، قالي‌هاي ايراني به شكل چشمگيري به اروپاي غربي شناسانده شدند.

امروزه مراكز عمدهٔ توليد و بافت قالي، كشورهاي ايران، پاكستان، هند، تركيه، شمال آفريقا، منطقهٔ قفقاز، نپال، اسپانيا، تركمنستان و تبت مي‌باشند.

تاريخچه فرش در ايران

پيشينهٔ درهم‌تنيدنِ الياف در ايران براي توليد منسوجات به‌خصوص پارچه، به هزارهٔ پنجم پيش از ميلاد مي‌رسد. آثار گرانبها و زيبايي كه از بخش‌هاي مختلف ايران به دست آمده، گواه آن اند كه منسوجات ارزشمند و بحث‌برانگيزي در اين دوران وجود داشته‌اند، ازجمله تابوت سفالي دوران دالما، كردستان، همچنين آيينهٔ مسيِ زنگ‌زدهٔ نوعِ ايلامي در سيلك و ساير مناطق.

 
بعد از گذشت ساليان متمادي، تقريباً در هزارهٔ دوم پيش از ميلاد، انسان توانست چگونگيِ به‌هم‌ريسيدنِ نخ‌ها و ساختنِ طناب را كشف كند. اين اكتشاف مانند تمام اكتشاف‌هاي تاريخ فوايد بسيار سودمندي براي هنر و صنعتِ آن دوران داشت. از جمله آن كه از رشته‌هاي درهم‌تنيدهٔ طناب مانندي براي زيباييِ ريشه‌هاي فرش استفاده مي‌كردند. آثار به‌دست‌آمده از مناطقي مانند گورهاي مارليك، قلعهٔ كوتي در ديلمان، و همچنين حسنلو نزديك اروميه شاهدهايي بر اين ادعا هستند.

قدمت فرش‌بافي و به‌طوركل منسوجات در ايران بسيار زياد است. آثار زيبا و تفكربرانگيزي از دوره‌هاي مختلف كشف شده‌اند كه نمي‌توان آن‌ها را به‌طور دقيق به يك دورهٔ خاص نسبت داد. گاهي اوقات يك اثر طيِ گذشتِ ساليانِ دراز و طي سلسله‌هاي مختلف ساخته شده‌است.

ايلخانيان و تيموريان

فرش‌هاي دورهٔ ايلخانيان زياد شناخته‌شده نيستند. در اين مورد محققي به نام آرمي برينگز نظريه‌اي ارائه داده كه داراي نقاط ضعف بسياري مي‌باشد و در درستي آن به ديدهٔ ترديد بايد نگريست. بر پايهٔ نظر او نقاشي‌هايِ فرش‌هاي دورهٔ تيموريان دقيقاً خصوصياتِ فرش‌هاي اين دوران را بازمي‌تابند. به عبارت ديگر با ديدن اين نقاشي‌ها مي‌توان به تمام ويژگي‌هاي بافتي و ظاهري و به‌طور كل تاريخچهٔ آن‌ها پي‌برد. اما از آنجا كه نقاشي‌هاي به‌دست‌آمده از هنر فرش‌بافي اين دوران بسيار محدود مي‌باشند، پس اطلاعات زيادي از فرش‌هاي اين دوره در دست نيست و درست همينجاست كه سستيِ نظريهٔ برينگز هويدا مي‌شود.

دورهٔ صفويه 

فرش‌هاي ايران در دورهٔ صفويه به بالاترين حد خود در زيبايي و بافت رسيدند كه اين مهم به دليل تحت پشتيباني شاهان قدرتمندي چون شاه عباس قرارگرفتن بود و دسترسي فراوان به مواد مورد نياز براي بافت فرش و همچنين به‌رسميت‌شناختنِ فرش به عنوان كالايي براي تجارت بوده‌است.

بدون ترديد ريشه يابي و بررسي دلايل تولد و گسترش و حتي تغييرات طرح هاي فرش ايران ، چه از نظر فرم بندي و چه از نظر ريز نقشها و نگاره ها بهترين راه براي طبقه بندي و همچنين نام گذاري تمامي طرح هاي فرش است .

در اين راستا تاكنون مطالعات معدودي توسط كارشناسان مختلف اعم از ايراني و غير ايراني انجام يافته ، اما به دلايلي برخي از اين مطالعات از نتايج قابل قبولي برخوردار نبوده اند . عمده ي اين مطالعات نيز توسط افراد غير ايراني انجام يافته كه اصولا با فرهنگ و تاريخ ايران زمين آشنايي چنداني ندارند و لذا نتايج مطالعات آنها در بسياري موارد به خطا رفته است .

آيا فرش ايراني منشا تركي دارد؟ 

عده اي از محققان كه از دنباله روان نظريه منشاً تركي و كلاً غير ايراني فرش هستند، در اين راه به مطالعات و استنتاجاتي دست زده اند كه به تمامي هويت واقعي طرح هاي فرش ايران را سراسر مخدوش مي سازد . چند سالي است كه در مورد زادگان طرح هاي فرش اظهار نظرهاي عجيب ديگري نيز شنيده مي شود . اكثر نظرات متوجه دو ايده اصلي است يكي به نظريه «شرق به غرب » معروف است كه بر آن اساس الفباي اوليه طراحي به وسيله ي تركمن هاي آسياي مركزي به زنان ايران ، آناتولي و قفقاز انتقال يافته است . عقيده ي دوم در جهت مخالف نظريه ي اول است .

بر اساس نظريه «غرب به شرق » ، طرح ها از آناتولي سرچشمه گرفته و به سرعت در سراسر شرق گسترش يافته اند . بر اين اساس حتي گروهي از محققان كه طرفدار نظريه ي منشاً تركي فرش هستند ، در اصل و منشاأ تركي نقوش فرش ايران و فرش كاشان و ساير دستباف ها نظير گليم به مطالعات خاصي دست زده اند . آنها شروع مطالعات خود را از آثار دوران هاي بسيار دور انتخاب كرده اند تا به اصطلاح هيچ خدشه اي بر نظرات آنان وارد نگردد .

يكي از اين آثار ما قبل تاريخ مربوط به قرن نو سنگي در منطقه ي «شتل هويوگ» تركيه واقع در جنوب قونيه است و طرفداران منشأ تركي فرش بر روي اين آثار بسيار كار نموده اند . يك گروه كاملا مجهز ، متشكل از باستان شناس ، فرش شناس ، پژوهشگران و استادان دانشگاه به سرپرستي جيمز ملارت در مورد آثار مذكور مدتها مطالعه كردند و نتايج دستاورد خود را به طور مفصل در چهار جلد كتاب منشر ساختند و در نهايت تركيه را گهواره ي فرش بافي ناميدند و سر منشا بسياري از نقوش را نيز به آن مرتبط نمودند و حتي «شتل هويوگ » را اولين مركز فرش بافي در تركيه معرفي نمودند.

در اين ميان حتي اشاره اي به ايران نگرديد و نويسندگان كتب مذكور براي بسياري از موارد دلايل پيش پا افتاده اي را بيان نمودند . به عنوان مثال براي اثبات منشا تركي دستبافها كلمه گليم را بررسي نمودند . ميدانيم كه تركها به گليم «كيليم » مي گويند . آنان اين واژه را در ادبيات خود پي گرفتند و چون ادبيات ترك د راين مورد خالي بود از ادبيات فارسي كمك گرفتند . آنان به شعر فردوسي و ديگر شاعران عصر غزنوي استناد كردند و استنباط نمودند كه منظور اين شاعران از گليم ، كيليم بوده است و در نتيجه ريشه ي اين لغت تركي است و بنابراين اصل و منشا اين دستباف نيز تركيه بوده است . اما مهمترين از آن اينكه نقوش ديوار هاي شتل هويوگ را به نحوي رندانه باز سازي كردند و شباهت هايي تحميلي ميان آن نقوش و گليم هاي امروزي تركيه ) به دست داده اند و نتايج مطلوب خود را به دست آورده اند .

آيا فرش شناسان غربي درباره فرش ايراني به نتايج درستي رسيده اند؟ 

به طور كلي تا قبل از دهه ي هشتاد و شايد هم دهه ي 70 ميلادي علاقه زيادي به بررسي منشا طرح ها وجود نداشت و اغلب مطالعات انجام شده سابقه اي بيشتر از صدر اسلام را در بر نمي گيرد و بسياري نيز بر اين عقيده اند كه منشا همه ي طرح ها را بايد از زمان اسلام مورد بررسي قرار داد و عبارت هنر اسلامي را معرفي مي كنند . تنها در طي 20 سال گذشته است كه برخي از فرش شناسان با مطالعات خود به نتايج ديگري دست يافته اند . دكتر سيروس پرهام در مقاله اي انتقاد گونه چنين به تجربه و تحليل عملكرد غربيان پرداخته است .

« جهد شتابزده ي بيشترين فرش شناسان باختري در رمزگشايي نقشهاي قالي ايراني و گشودن طلسم تركيب خطوط در هم پيچيده ي اسليمي و ختايي ( كه به ظاهر از هر گونه معنا و مفهوم تهي است و به گفته ي هاكسي « زندگي چون طرح و نقش قالي ايراني است : زيبا ، ولي بي معني »)، قصه اي است دراز كه به چند دليل عمده تاكنون راه به جايي نبرده و جز يكي دو تن همه در اين راه پر پيچ و خم به بيراهه افتاده اند .

اساسي ترين علت ناكامي ، بيگانگي اكثريت عظيم فرش شناسان غربي است از تمدن و فرهنگ ايراني كه نقوش قالي نيز چون ديگر هنر ها ، در طول سده ها و بسا كه هزار ها ، از تار و پود پيدا و نهاني همين تمدن و فرهنگ پديد آمده است . تلاش در سنجيدن و باز نمودن نقشمايه هاي نگارين ناآشنا با ساده انديشي آغاز گشت كه از جهتي زاده ي اعتقاد به برتري تمدن و جهان نگري غرب بود .

از پس اين پندار ، كليد هاي رمز قالي شرقي به جاي آنكه در ژرفاي تمدن كهن خاور زمين جستجو گردد در لا به لاي انديشه هاي نو يافته ي باختري كاويده شد . پژوهش در سير تحولي نماد پردازي مغرب زمين ، جايگزين كند و كاو در انديشه هاي رمزي و نمادي و اساطيري مشرق زمين گرديد و نمادهاي شرقي به قياس مفاهيم نمادي غربي به سنجش در آمد .

چنين بود كه نقشمايه ي بيد مجنون ، كه در نزد بيشتر مردم غرب «بيدگريان» خوانده مي شود ، نقشمايه اي پنداشته شد مالامال غم و اندوه و قاليهايي را كه اين نقشمايه بر آن بود « فرش عزا » خواندند كه براي پوشش قبر و مراسم سوگواري بافته شده است ! هم در اين مرحله ي آغازي بود كه نگاره هاي سه گوش سر و گردن تجريد يافته ي جانوران ، «كليد يوناني » و «قلاب » نام گرفت و نقشمايه ي چهار بازويي ميانه ي ترنج هاي قاليهاي فارس «خرچنگ»و «رتيل» پنداشته گشت !

آيا نقوش فرش ايراني از ديگر كشورهاي مشرق زمين مي آيد؟ 

مرحله دوم كند و كاو را پژوهندگاني آغاز نهاده اند كه سرانجام در يافته بودند كه كليد رمز نقشمايه هاي شرق را نمي توان در فضاي فرهنگ غرب جستجو كرد . اما به مصداق حكايت ملانصرالدين كه كليد خانه اش را در جاي تاريك كوچه گم مي كند وليكن در گوشه ي روشن دنبال آن مي گردد « چون روشنتر است » اينان نيز راه نزديكتر و آسانتر و روشنتر را پيش گرفتند و آسياي صغير و سپس آسياي ميانه را نه همان خواستگاه قاليبافي كه مهد نقش مايه هاي قالي بافي پيش از روزگار صفويان بر شمرده اند . ( اصحاب پان توركيسم البته در اين ميان دستي داشته اند ) .

مرحله سوم هنگامي اغاز گشت كه تني چند پژوهش ژرفتر و گسترده تر در فرهنگ مشرق زمين را واجب دانستند تا به اصل و منشأ اين نقوش معمايي نزديكتر شوند . چون سرزمين هند به سابقه استعمارگري اروپائيان به غرب نزديكتر بود و آشناتر ، ابتدا شبه قاره هند را در نور ديدند و به وجد آمدند و در سير و سفر سر مستانه چندان دور رفتند كه به چين و آئين بودا هم رسيدند ، بسياري طرح و نقش ها كه هنرمندان و صنعت گران ايراني به روزگار سلاطين مسلمان كشمير در طول سده ي نهم هجري و سپس به همراه همايون پادشاه گوركاني در نيمه هاي سده ي دهم به هند برده و ترويج كرده بودند ، مغولي خوانده شد و دست پرورده ي پادشاهان گوركاني .

اما مرحله چهارم « طلسم گشايي » در فضاي پژوهشي خاصي بنيان گرفت كه به واقعيت هاي تاريخي نزديكتر بود ، چون تكيه بر پژوهش هاي گسترده اسلامي داشت . از آنجا كه جز قالي پازيريك ، هخامنشي ، تمامي نمونه هاي به دسترس افتاده ، پس از اسلام بافته شده بود ، همگي طرح و نقش هاي قالي بافي در پرتو انديشه هاي و تعاليم اسلامي به بوته سنجش نهاده شد . دست آورد پژوهشي اين مرحله بسيار پر بار بود ، و ليكن آن عيب را داشت كه همه چيز را در تاريخ پس از اسلام مي جست ، تو گفتي كه قالي بافي پس از اسلام پديدار گشته و پيش از آن هيچ نبوده است .

نويسنده در ادامه اضافه مي نمايد كه ترتيب اين مراحل چهار گانه بنا بر تقدم زماني نيست و گاه دو يا سه مرحله همزمان تحقق يافته و مرحله آغازي نيز از اوايل سده ي مسيحي حاضر تا به امروز در محافل و نشريه هايي همچنان بر دوام مانده است .»

فرش ماشيني چيست؟

فرش ماشيني گونه‌اي مصنوعي از قالي است كه بر خلاف فرش دستبافت توسط ماشين‌آلات صنعتي بافته مي‌شود. به دليل سرعت توليد و همچنين ارزان بودن مواد اوليه نسبت به فرش دستبافت قيمت ارزان تري دارد و از مزاياي آن ساده‌تر بودن اجراي آن، بهتر بودن نقش و باكيفيت‌تر انواع تصاوير هنري و شخصي روي آن است.

تاريخچه فرش در ايران

پيشينه تلاش براي توليد فرش در ايران، به هزاره دوم پيش از ميلاد مي‌رسد. فرش پازيريك كهن‌ترين فرش جهان، اثري ايراني است. آثار گران‌بها و زيبايي كه از بخش‌هاي مختلف ايران به دست آمده، گواه آن اند كه منسوجات ارزشمند و بحث‌برانگيزي در اين دوران وجود داشته‌اند، ازجمله تابوت سفالي دوران دالما، كردستان، همچنين آيينه مسيِ زنگ‌زده نوعِ ايلامي در تپه سيلك و ساير مناطق.

بعد از گذشت هزاره‌هاي متمادي، تقريباً در هزاره دوم پيش از ميلاد، انسان توانست چگونگيِ به‌هم‌ ريسيدنِ نخ‌ها و ساختنِ طناب را كشف كند. اين اكتشاف مانند تمام اكتشاف‌هاي تاريخ فوايد بسيار سودمندي براي هنر و صنعتِ آن دوران داشت. از جمله آن كه از رشته‌هاي درهم‌تنيده طناب مانندي براي زيباييِ ريشه‌هاي فرش استفاده مي‌كردند. آثار به‌دست‌آمده از مناطقي مانند گورهاي مارليك، قلعه كوتي در ديلمان، و همچنين حسنلو نزديك اروميه شاهدهايي بر اين ادعا هستند.

 
تاريخچه پيدايش فرش ماشيني

تاريخچه پيدايش فرش ماشيني در ايران نشان مي‌دهد كه اين محصول در ايران عمري تقريباً 40 ساله دارد. در ابتداي دهه 50 اولين فرش ماشيني توليد داخل در كارخانجات مخمل و ابريشم كاشان توسط ماشين‌هاي مخمل بافي ژاكارد و با الياف مصنوعي براق و پرز نسبتاً كوتاه و وزن سبك، بافته و روانه بازار گرديد. همزمان با آن عده‌اي از تجار، فرش‌هايي با همين مشخصات و تا حدي مرغوب‌تر از كشور بلژيك وارد بازار ايران نمودند و سليقه ايراني را با پديده فرش ماشيني آشنا كردند.

با مشاهده استقبال نسبتاً مطلوبي كه مردم از فرش ماشيني به عمل آوردند صاحبان گروه صنعتي بهشهر كه از كارخانه‌داران و سرمايه‌گذاران خوشنام كشور بودند، اقدام به تأسيس شركت بزرگي به نام شركت صنايع كاشان نمودند كه فعاليت آن در زمينه توليدات مواد مرتبط با فرش و همچنين خود فرش ماشيني بود و اولين محصول آن در سال 1353 به بازار عرضه شد. اين محصول با نمونه‌هاي قبلي كاملاً متفاوت و شباهت‌هاي زيادي به فرش دستباف داشت كه به خصوص نوع پشمي آن فوق‌العاده مورد اقبال عمومي قرار گرفت. متعاقب آن شركت‌هاي ديگري از جمله شركت شهباف كه بعدها به فرش گيلان تغيير نام داد و همچنين شركت‌هاي فرش پارس و مولن روژ (نقش ايران) و فرش اكباتان تأسيس و به رقابت پرداختند.

فراز و فرودهاي فرش ماشيني ايران

اين امر تا اواخر سال 57 به‌طور معمول ادامه داشت و شركت‌هاي بزرگ توليدكننده فرش با هم در حال رقابت بودند. پس از مصادره اموال و كارخانجات تعدادي از سرمايه‌داران ايراني در سال 58 از جمله شركتهاي ملي (مصادره شده)، كارخانجات فرش ماشيني موجود نيز چون صدها واحد توليدي ديگر زير پوشش مديريتي سازمان‌هاي دولتي مثل سازمان صنايع ملي ايران، بنياد مستضعفان و جانبازان و … درآمد و مديران دولتي اكثراً كم تجربه و بيگانه با مسائل صنعت، به مديريت اين كارخانجات بزرگ و با ارزش منصوب شدند و از آن پس منحني حيات اين كارخانجات به سراشيبي افتاده و رو به افول نمود.

در سال 57 تعدادي از متخصصان صنعت نساجي و دست‌اندركاران صنعت فرش ماشيني و همچنين پاره‌اي از كارخانه‌داران كه تا آن زمان در رشته‌هاي ديگر نساجي فعال بودند به فكر ايجاد واحدهاي جديد فرش ماشيني افتادند و كارخانجاتي از قبيل قالي سليمان، فرش مشهد، فرش شيراز (دناژ)، فرش مازندران، فرش باستان و ستاره كوير و تعدادي ديگر در گوشه و كنار كشور و با ماشين‌هاي مربوط به آن زمان مثل وندويل ALD61 و AL1 و TEXTIMA شروع به كار نمودند و از همين‌جا سير تحول فرش ماشيني در بخش خصوصي و توقف يكي پس از ديگري كارخانجات بزرگ موجود تحت پوشش دستگاه‌هاي دولتي آغاز شد.

با انتقال تدريجي متخصصان شاغل در كارخانه‌هاي بزرگ به كارخانه‌هاي نوپا رقابت جديدي در زمينه توليد فرش ماشيني در ميان واحدهاي بخش خصوصي درگرفت، ولي تحول اساسي در صنعت فرش ماشيني در كشور از سال 65 شروع شد كه اين سير تحول موجب ايجاد بيش از 1600 واحد كوچك و بزرگ توليدكننده فرش گرديد كه در حال حاضر مشغول رقابتند.

 
فرش ماشيني كاشان و آران و بيدگل تحول بزرگ در دنياي فرش ماشيني

در سال هاي اخير، كارخانجات بسياري توسط بخش خصوصي براي توليد فرش ماشيني در كاشان و آران و بيدگل مشغول به كار و توليد شده اند. به طوري كه بيش از 40 درصد فرش ماشيني توليد شده در كشور در اين كارخانجات توليد مي شود.

از ويژگي هاي فرش ماشيني كاشان ، تنوع بالا در طرح و رنگ و جنس به دليل رقابت بسيار زياد در توليد فرش ماشيني در اين خطه است. قبل از خريد فرش ماشيني با ويژگي هاي فرش بايد آشنايي داشته باشيد تا فرش مناسب خود را بيابيد . علاوه بر اين، همين بازار رقابتي موجب كاهش قيمت تمام شده توسط كارخانجات فرش ماشيني كاشان نسبت به فرش هاي توليد شده در شهر هاي ديگر است. 

پيشينه زياد توليد فرش در شهر كاشان، موجب بالا بودن تجربه توليدكنندگان و همينطور دسترسي ساده آن ها به همه ملزومات توليد فرش ماشيني در يك مكان شده است.

علاوه بر اين كه همين رقابت بالا در توليد فرش ماشيني، سبب مي شود كه جديدترين تكنولوژي هاي توليد فرش ماشيني در كاشان و آران و بيدگل براي توليد مورد بهره برداري قرار گيرد.